“Welnu, mijn werk, daarvoor riskeer ik mijn leven en het heeft me de helft van mijn verstand gekost”, schreef Vincent van Gogh aan broer Theo op 23 juli 1890. Het is een van de originele brieven die je tegenkomt bij De waanzin nabij, een expositie die de laatste anderhalf jaar van Van Goghs leven heel dichtbij brengt.

Vincent & de anderen

Aan de hand van brieven, bijzondere archiefstukken, schilderijen en zelden getoonde tekeningen schetst De waanzin nabij de strijd van de kunstenaar tegen zijn ziekte, de uiteenlopende diagnoses die zijn gesteld en zijn zelfmoord. Zo zie je het geweer waarmee hij vermoedelijk een einde aan zijn leven heeft gemaakt.

Een petitie door verontruste buurtbewoners maakt inzichtelijk hoe Van Gogh overkwam tijdens zijn meest heftige periodes. “Hij betast de vrouwen, drinkt te veel, komt zomaar mijn huis binnenlopen…,” schreven zijn buurtgenoten, die bang voor hem waren geworden.

Maar we ontmoeten ook degenen die zich om hem bekommerden, zoals postbeambte Roulin, dominee Salles en arts Félix Rey, die Theo op de hoogte hielden van de ontwikkelingen rondom zijn broer. In de tentoonstelling zie je onder meer een document van Dr. Rey na het oorincident, waaruit blijkt dat Van Gogh niet slechts een stukje, maar zijn gehele oor had afgesneden.

Van outsider naar legende

Op 28 januari 1889 schreef Van Gogh aan zijn broer: “Vroeger wist ik wel dat je je armen en benen kon breken en dat dat dan later weer kon herstellen, maar ik wist niet dat je geestelijk gebroken kon worden en dat dat nadien ook herstelde”. Maar na een opname van vier maanden in een instelling, verloor Van Gogh zijn hoop op herstel en hij maakte in 1890 een einde aan zijn leven.

Waar de schilder precies aan leed is nooit helemaal duidelijk geworden, wel hoe ondraaglijk zijn mentaal lijden was. We zouden Van Gogh kunnen zien als een van de eerste bekende kunstenaars in de ‘outsider art’. Want als iemand laat zien dat een psychiatrische stoornis geen belemmering hoeft te zijn (in tegendeel zelfs) voor het maken van toonaangevende kunst, is hij het wel.

Nadat Van Gogh overleed, schreef kunstcriticus Albert Aurier: “Hij laat een oeuvre achter dat een deel van hemzelf is en dat op een dag, daar kunnen u en ik zeker van zijn, zijn naam zal laten herleven, voor altijd.”

De waanzin nabij. Van Gogh en zijn ziekte, vanaf 15 juli t/m 25 september 2016 bij het Van Gogh Museum in Amsterdam.

Bovenstaand beeld:
Boomwortels, olieverf op doek (1890) – Vincent van Gogh. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting).