Lof der hebzucht

‘Greed – for lack of a better word – is good. Greed is right. Greed works.’ Zo begint een van de beroemdste filmspeeches aller tijden, die van aandelenhandelaar Gordon Gekko in de film Wall Street, uit 1987. Filmmaker Oliver Stone wilde laten zien hoe gevoelloosheid en hebzucht de financiële wereld van Wall Street domineert, maar slaagde daar maar ten dele in. Investeerder Gekko, gespeeld door Michael Douglas, werd door een ironische speling van het lot geen afschrikwekkend voorbeeld, maar juist een rolmodel voor een nieuwe generatie ambitieuze en openlijk op rijkdom beluste beurshandelaren.

Eigenbelang

Opvallen veel mensen die in de Jaren 90 carrière maakten in de financiële sector gaven later doe dat ze in hun jonge Jaren Gordon Gekko als held en voorbeeld zagen. Daar speelde zijn vlammende betoog over het nut van hebzucht een belangrijke rol in. Dat raakte namelijk, misschien meer dan Oliver Stone en Michael Douglas doorhadden, opvallend treffend een van de grondgedachten van het modern kapitalisme. Die gedachte luidt simpelweg dat mensen in principe uit eigenbelang handelen. Het resultaat van al die verzamelde eigen belangen noemen we ‘de markt’ en het economische systeem dat daarop is gestoeld is ‘de markteconomie’.

Winst

Een van de grondleggers van de economische wetenschap, Adam Smith, zei het al in de 18^de eeuw: “Wij danken ons eten niet aan de welwillendheid van de slager, de brouwer en de bakker, maar aan hun welbegrepen eigenbelang.” Als de bakker geen winst kon maken op het brood dat hij verkoopt, zou hij het niet maken. En daarom heeft niemand er een probleem mee om er meer voor te betalen dan de kostprijs. En gezonde concurrentie tussen verschillende bakkers en slagers zorgt er voor dat ze niet te veel verdienen over de rug van hun klanten. Toen een paar jaar na het verschijnen van de film Wall Street de communistische economieën van Oost-Europa instortten werd dat alleen maar duidelijker; een systeem waarin het algemeen belang stelselmatig boven het eigenbelang werd gesteld kan op den duur niet overleven, omdat het concurrentie, productiviteit en innovatiedrang in de kiem smoort. Kapitalisme heeft zijn onvriendelijke kanten, maar een betere manier om welvaart voor velen te creëren is nog niet uitgevonden.

De boel belazeren

Dat is nog steeds zo, maar de meningen over de zegeningen van de vrije markteconomie zijn inmiddels wel wat bijgesteld. Want diezelfde jacht naar eigenbelang bleek ook een crisis zoals die van 2008 teweeg te kunnen brengen. Een crisis die, misschien wel niet geheel toevallig, begon op Wall Street. Eigenbelang prima, maar misschien is het toch niet helemaal verstandig om iedereen helemaal vrij te laten in het najagen ervan? Ha-Joon Chang, een professor in Cambridge op gebied van ontwikkelingseconomie, schreef over dat dilemma in het boek 23 Things they don’t tell you about capitalism. Zijn stelling is dat egoïsme weliswaar een belangrijke drijfveer is, maar het kan – en mag – niet de voornaamste motor voor de economie zijn. “Als de wereld alleen zou bestaan uit eigenbelang najagende individuen die je in economieboeken aantreft, zou alles direct tot stilstand komen en zouden we vooral bezig zijn met de boel belazeren of met het betrappen en bestraffen van anderen die de boel belazeren.” Niet alleen het ‘welbegrepen eigenbelang’ is belangrijk om de raderen van het kapitalisme te laten draaien, maar óók de welwillendheid van de deelnemers eraan.

Chang illustreert het met een surrealistisch voorbeeld: waarom, zegt hij, rennen we niet gewoon hard weg zonder te betalen als we een taxi hebben genomen? Als je fit genoeg bent, ben je al snel buiten bereik van een verraste taxichauffeur en de kans dat die een langdurige achtervolging inzet en zijn auto onbeheerd achterlaat is niet erg groot. Puur vanuit eigenbelang geredeneerd weerhoudt eigenlijk niets je ervan om dat te doen. En toch gebeurt het niet. Of niet vaak, in elk geval. Als het wel aan de lopende band zou gebeuren, zouden er namelijk geen taxi’s meer zijn. Of alleen prepaidtaxi’s, of taxi’s met gewapende bestuurders.

Iedereen een hypotheek

Toch komt het – gelukkig – bij zo goed als niemand op om daadwerkelijk weg te rennen zonder te betalen. Mensen zijn egoïstisch, maar ook behept met moreel besef en gevoelig voor sociale conventies. Dat zijn eigenschappen die hard nodig zijn om de economie op gang te houden en om te zorgen dat iedereen niet de hele dag bezig is met het benadelen van zijn medemensen, om er zelf maar zo gunstig mogelijk uit te springen. Maar de balans is precair. Want we kunnen niet alléén vertrouwen op de goedheid van de mens. Er zijn wetten en toezichthouders nodig om te zorgen dat mensen in het gareel blijven en dat consumenten worden beschermd. De crisis van 2008 laat achteraf goed zien wat er gebeurt als de jacht op eigenbelang binnen bepaalde sectoren onbeperkt wordt toegelaten.

Hebzucht

Beleggingen in Amerikaanse hypotheken waren zo populair, dat pensioenfondsen en verzekeraars alles kochten waar ze aan konden komen, ongeacht de kwaliteit van de leningen. Het gevolg was dat hypotheekverstrekkers aan jan en alleman hypotheken begonnen te verkopen, ook aan mensen die nooit en te nimmer in staat waren om de lening weer af te lossen. Die klanten konden ineens veel geld lenen, wat nooit eerder had gekund, en de hypotheekverstrekkers verdienden zich scheel aan de nieuwe leningen die ze afsloten. Omdat de controlemechanismen – in de vorm van kritische beleggers en oplettende toezichthouders – niet meer werkten, kon het gebeuren dat de jacht op eigenbelang door huizenkopers en hypotheekverstrekkers de hele economie omver trok. En uiteindelijk zelfs de hele wereldeconomie. Hebzucht mag dan een belangrijke drijfveer van het moderne kapitalisme zijn, als er geen grenzen aan worden gesteld kan het ook een financieel massavernietigingswapen zijn. Of zoals een beroemd staatsman ooit zei: “Vertrouwen is goed, maar controle is beter.” Die staatsman was overigens Vladimir Iljits Lenin, de grondlegger van het communisme.

Tekst: Pieter Kort (1965). Hij is hoofdredacteur van platform IEX.nl