Schrijver Frank Nellen over De onzichtbaren

Hij schreeuwt zijn schrijverschap niet van de daken. Schrijver maar ook jurist en universitair docent Frank Nellen (1982) is een ‘doodgewone man die toevallig veel met taal doet’. Met als resultaat wél een meteen bejubeld en genomineerd debuut en nu een bloedmooie tweede roman die overal opvalt.

Je bent naast schrijver universitair docent en jurist. Hoe weet jij de boel te combineren? En hoe zie je jezelf vooral?

“Het is elke dag een uitdaging om voldoende tijd voor het schrijven te vinden. Mijn banen zijn erg druk en veeleisend. Om toch aan schrijven toe te komen, heb ik mezelf aangeleerd zo min mogelijk loze momenten onbenut aan me voorbij te laten gaan. Het heeft dus weinig met ‘rust’ te maken, ben ik bang. Zo zat ik een poos terug met mijn vriendin in de bus, op weg naar de Mookerheide voor een zondagse wandeling. Ze moest lachen toen ik mijn laptop openklapte en begon te typen. Maar voor mij is zoiets een tweede natuur. Ik hou van het jongleren met woorden, van het grasduinen in mijn eigen fantasie – zelfs wanneer dat gebeurt in een slingerende streekbus.

Hoe ik mezelf zie? Als een doodgewone man die toevallig veel met taal doet. Ik schreeuw mijn schrijverschap niet van de daken. Het gaat me om het ambacht zelf. Daarin ligt voor mij het plezier.”

Waar komt je schrijfbehoefte vandaan? Altijd al een verhalenverteller geweest?

“Romancier Ilja Leonard Pfeiffer zei eens dat hij schrijft uit innerlijke noodzaak. Mooie woorden, maar ze zeggen niet veel. Voor mij heeft het te maken met het gevoel van almacht dat ik ervaar als ik achter mijn toetsenbord zit. Met enkele vlugge bewegingen van mijn vingers wek ik personen tot leven, stamp ik metropolen uit de grond, laat ik volkeren onder rampen gebukt gaan of verlos ik ze juist van hun ellende. Het is geweldig om voor de verandering eens boven de realiteit te staan in plaats van erin op te gaan.

En ja, ik ben altijd al een verhalenverteller geweest. Op de middelbare school kwam ik er op een avond achter dat ik de volgende dag een boekverslag voor Engels moest inleveren. Omdat ik zo snel niet meer aan een Engelstalig boek kon komen – laat staan lezen – heb ik toen een boek verzonnen. De leraar had niets door. Dat is de kern van verhalen vertellen: je presenteert je eigen waarheid aan anderen, zonder je geloofwaardigheid te verliezen.”

Zijn er situaties denkbaar waarop al jouw verschillende rollen samenkomen?

“Nee. Als jurist en docent ben ik gebonden aan wetten, besluiten, rechterlijke uitspraken, enzovoorts. Er is geen plaats voor verzinsels. En dat is maar goed ook. Anders zou de rechtsorde voor onze ogen afbrokkelen.”

Je debuut, Land van dadels en prinsen, werd genomineerd voor het Beste Boek voor Jongeren in 2020. Verraste je dat?

“Ik was erg verrast! Mijn debuut gaat over zware thema’s, zoals racisme, verraad en zelfmoord. Mij leek dat geen smakelijke kost voor de doorsnee jongere – maar daarin heb ik me vergist. Het boek spreekt jongeren aan. Op een bepaald moment liet rapper Dio zich zelfs lovend uit over m’n roman. Heel erg leuk. Misschien is de les dat er geen ‘typisch’ jongerenboek of volwassenenboek bestaat. Je moet denken vanuit het individu. De een is op 15-jarige leeftijd al klaar voor De ontdekking van de hemel, de ander wacht er liever nog even mee. Prima. Ik zeg altijd tegen scholieren: lees op je eigen voorwaarden – als je maar leest.”

Nu is je tweede roman daar, De onzichtbaren. Deze is gesitueerd in Kiev, eind jaren 80. Waarom wilde je dat je roman zich daar afspeelde en in die tijd? Hoe heb je je inhoudelijk voorbereid?

“In het westen heeft de Sovjet-Unie altijd een stoffig en grijs imago gehad. Met mijn roman hoop ik de fascinerende kanten van de socialistische samenleving te laten zien. Dan kun je denken aan de corruptie en de politieke machtsspelletjes, het geklungel met de planeconomie, maar ook aan de alledaagse beslommeringen. De roman gaat over Pavel, een jonge oproerkraaier die tijdens een verhit debat aan de universiteit een toespraak houdt die ter plekke uitmondt in een heuse studentenopstand. En dan verdwijnt hij spoorloos. Zijn jeugdvriend Dani gaat naar hem op zoek. Dani’s tocht voert hem langs industriële complexen en slaperige dorpjes, en zelfs langs de woestenij rondom Tsjernobyl. Tegen dit decor wil ik laten zien dat de mensen in de Sovjet-Unie evengoed liefhadden, droomden, ruzie maakten, lééfden – en uiteindelijk zelfs het lef hadden om op te staan tegen een autoritair regime dat een groot deel van de wereld al zeventig jaar in een wurggreep hield.

Inmiddels staat mijn kast vol met boeken over deze periode. Maandenlang heb ik ’s avonds niets anders gedaan dan lezen. Het was een waanzinnig interessante reis, daar op mijn zolderkamertje. Er was zoveel te ontdekken.”

Welke dromen en idealen waren typerend voor die tijd? En welke ontluistering vervolgens?

“Socialisten waren idealisten. Ondanks de wreedheden die in naam van de ideologie zijn begaan – denk aan de kampen van Stalin, de praktijken van de KGB – was het de bedoeling de maatschappij beter te maken. Noeste arbeid werd verheerlijkt, en men keek neer op speculanten en woekeraars. Gek genoeg zien we zulke zienswijzen sinds de financiële crisis ook in West-Europa steeds vaker terug. Maar na de val van de Sovjet-Unie volgde een chaotische periode van privatisering. Een kleine kliek verrijkte zich immens, ten koste van het volk. Dat is de ontluistering: eens behoorde alles aan iedereen, maar nu niet meer. De rijkdom en macht zijn geconcentreerd in de handen van een zooitje opportunisten. En op de slagvelden van Oekraïne zie je waar dat toe leidt.”

Was Pavel een held? Hij beïnvloedde velen met zijn toespraak maar realiseerde hij zich wel welk gevaar hij daarmee over zich afriep?

“Ja, in de roman is Pavel een held. Omdat hij zegt wat hij vindt en het lef heeft om zichzelf letterlijk in de strijd te werpen. Maar hij is óók een avonturier die wordt misleid door zijn eigen dromen. Een soort Don Quichot, dus. Voor gevaar heeft hij nauwelijks oog. Ik vond het fantastisch om hem op papier te zetten. Misschien omdat ik in niets op hem lijk. Ik ben een huismus, zit het liefst op mijn zolderkamertje tussen mijn boeken. Maar Pavel trekt de wereld in, beleeft de liefde, en schrikt er zelfs niet voor terug om de strijd aan te gaan met de oppermachtige Sovjetinstituten.”

Hoe verhouden de vrienden Pavel en Dani zich tot elkaar? Welke rollen vertolken ze binnen hun vriendschap?

“Dani is een melancholicus die niet alleen op zoek gaat naar Pavel maar hem ook probeert te doorgronden. Op een zeker moment wordt zijn zoektocht een obsessie voor hem. Hij heeft er alles voor over om Pavel te vinden, trekt daarvoor zelfs de ernstig vervuilde streek rond Tsjernobyl in. In zekere zin is de verhouding tussen de twee onevenwichtig, want Pavel trekt zich nauwelijks iets van Dani aan. Liever jaagt hij zijn dromen na.”

Hoe is het mogelijk dat het ooit zo stevige socialisme van de een op de andere dag geschiedenis werd? 

“Ongetwijfeld zullen politicologen zich nog lang bezighouden met die vraag. Zelf denk ik dat het te maken heeft met het feit dat de mens nu eenmaal een onverzadigbare honger heeft naar bezit. Ook de Sovjetburgers wilden overvolle koelkasten, luxe auto’s, merkkleding, enzovoorts. Toen ze die dingen niet kregen, moest het anders, en stortte het systeem in. De marxistische idealen verdwenen als sneeuw voor de zon.

De val van de Sovjet-Unie werd gevierd als een godsgeschenk. Ik herinner me nog dat de Berlijnse Muur viel. Optimisme en vreugde alom, want het liberale marktkapitalisme kreeg gelijk! Door de klimaatcrisis denk ik er inmiddels genuanceerder over. Niet lang geleden zag ik op tv de zoveelste natuurramp voorbijkomen. Weggespoelde auto’s, overstromingen midden in de woestijn. En ik dacht: zaten wíj niet fout? Zou het niet beter zijn geweest als we minder uit de bodem hadden getrokken, minder hadden geconsumeerd? Net als de Sovjets destijds? Dan zou onze aardbol er vandaag misschien beter aan toe zijn geweest…”

Wie zijn ‘de onzichtbaren (die gehoord moeten worden)’?

“De onzichtbaren in de roman zijn de talloze zielen die stilletjes onder het Sovjetbewind zijn weggekwijnd. In zeventig jaar tijd zijn miljoenen mensen omgekomen door het misdadige optreden van beulen zoals Stalin, Trotski en Dzerzjinski. En vrijwel iedereen keek de andere kant op, ook in het Westen. In de roman wil Pavel de onzichtbaren een stem geven. Over de radio vertelt hij hun tragische geschiedenissen opdat ze in elk geval gehóórd worden. Het is zijn manier om eer te bewijzen aan diegenen die onopgemerkt stierven.”

Wat is er over van de vriendschap tussen de beide mannen als ze elkaar na jaren weer gevonden hebben?

“Da’s een moeilijke vraag om te beantwoorden zonder de ontknoping van de roman prijs te geven! Maar laat ik dit verklappen: ze herkennen elkaar, en dat is al heel wat. Beiden zijn ze getekend door het leven, en er is bar weinig over van de onbezorgdheid die ze als schooljongens ooit met elkaar deelden. Er een moment dat ze elkaar aankijken, écht aankijken – en voor heel even leeft het verleden in hen op, met dramatische gevolgen.”

Toevallig al een idee voor een derde roman? En is er iets wat je graag eens zou willen uitproberen in een roman?

“Er is erg veel wat ik uit zou willen proberen in een volgend boek. Ik heb een heel archief met aantekeningen, krabbels, vlug neergezette ideetjes. Het overgrote deel is onbruikbaar. Maar ergens in die papierwinkel schuilt het begin van iets. Ik weet het zeker. Binnenkort ga ik op zoek naar die ruwe diamant. En als ik hem gevonden heb, moet ik dromen, fantaseren, uitproberen – tot er iets ontstaat dat zijn eigen leven gaat leiden in mijn hoofd. Zo ontstaan romans.”

Over het boek

Kiev, eind jaren 80. Het eens zo machtige Sovjetimperium wankelt. Tijdens een roerige debatavond aan de universiteit in Kiev houdt Dani’s jeugdvriend Pavel een geestdriftig betoog tegen het socialisme. Wanneer Pavel vervolgens verdwijnt, gaat Dani naar hem op zoek. Zijn tocht voert hem langs zonderlinge mensen en verlaten oorden waar niemand meer iets te zeggen heeft. In gedachten keert hij terug naar de verhalen die Pavel hem vroeger vertelde. Verhalen over kosmonauten en onvermoeibare arbeiders, over de komst van een paradijs op aarde. Wat is er gebeurd? Waarom is Pavel verdwenen? En wat is er nog over van zijn dromen? Met elke stap komt Dani dichter bij de onthulling van een pijnlijke geschiedenis. De onzichtbaren is een wervelende roman over leugens en bedrog, over verzwegen leed en over de tragische neergang van een systeem dat miljoenen mensen verweesd achterliet.

(De onzichtbaren, Hollands Diep, € 22,99)

Over de schrijver

Over de schrijverFrank Nellen (1982) is schrijver, jurist en econoom. Hij doceert aan de Universiteit Maastricht en werkt als fiscalist. Zijn literaire debuut, Land van dadels en prinsen, werd lovend ontvangen. De onzichtbaren is zijn tweede roman

Foto: Melanie Marsman

Win met Zin

Wij mogen 3 exemplaren van De onzichtbaren weggeven. Kans maken? Deel je gegevens in onderstaand winformulier en wie weet. Meedoen kan t/m 4 oktober.