‘De geschiedenis laat zien dat er dingen zijn waarop je alert moet zijn’

Een eer én een uitdaging noemt ze het, dat ze dit jaar het Boekenweekessay mocht schrijven. In maart zou het uitkomen, maar door corona werd de Boekenweek uitgesteld tot 29 mei t/m 6 juni. Ook al verschijnt het later, haar gevoel over het essay is onveranderd: ze is er een ander mens door geworden. Roxane van Iperen (1976), bekend van ’t Hooge Nest, begrijpt nu meer van de wereld en van zichzelf.

Verstopplekken en papieren

Waar Roxane van Iperen met haar gezin woont, weten inmiddels veel mensen dankzij de bestseller die ze schreef over de bijzondere geschiedenis van het fraaie huis met de rode luiken en het rieten dak in het bos bij Naarden. In ’t Hooge Nest doken tijdens de Tweede Wereldoorlog de joods-Amsterdamse zussen Lien en Janny Brilleslijper onder met hun gezinnen en gingen ze onverstoorbaar door met hun verzetsactiviteiten. Geen mens die hulp zocht werd ooit weggestuurd, de risico’s namen ze voor lief. Totdat het gezelschap werd verraden, en de zussen naar Auschwitz werden afgevoerd. Samen wisten ze de kampen te overleven.
Toen Van Iperen en haar vriend in 2012 het huis kochten, wisten ze wel íets van zijn geschiedenis. Maar toen ze tijdens de verbouwing allerlei verstopplekken en papieren die naar de onderduikperiode verwezen aantroffen, wilde Van Iperen er álles van weten. In eerste instantie was dat om haar eigen nieuwsgierigheid te bevredigen, pas later ontstond het idee om van haar bevindingen een boek te maken. In ’t Hooge Nest, het boek, vertelt ze via het ‘kleine verhaal’ van de zusters Brilleslijper de grote geschiedenis van de Jodenvervolging en de Duitse bezetting van Nederland tussen 1940 en 1945.

Bestseller

Tot haar eigen verrassing werd ’t Hooge Nest een bestseller: er zijn inmiddels een kleine 250.000 exemplaren van het boek verkocht en ook vanuit het buitenland is de belangstelling groot. Het boek veranderde haar leven.
We hebben het nu over De genocidefax, het Boekenweekessay dat Roxane van Iperen dit jaar heeft mogen schrijven. Een eer én een uitdaging, zegt ze. Aan de hand van het aangrijpende verhaal van Roméo Dallaire, de man die tijdens de Rwandese genocide in 1994 aan het hoofd van de VN-missie stond en tevergeefs probeerde de slachtpartij te voorkomen laat ze zien wat er gebeurt als mensen zich de moraal van de groep te zeer eigen maken en geen eigen verantwoordelijkheid meer nemen. “Jaren geleden zag ik toevallig een keer een documentaire over Dallaire en ik ben die man nooit vergeten. Zijn verhaal kwam heel erg bij mij binnen.”

Wat kwam er precies binnen?

“Dat je ook in heel moeilijke situaties je eigen geweten kunt blijven volgen en je kunt uitspreken tegen onrecht zonder je te conformeren aan de groepsdruk. Dallaire gedroeg zich niet als een rebel, maar sprak zich wel duidelijk uit: ja, ik hoor bij de VN maar dat er in Rwanda niet is ingegrepen waarop de genocide kon plaatsvinden, druist in tegen alles waarvoor ik wil staan. Hoe bijzonder is dat? Voor mij is hij een toonbeeld van moed en beschaving.”

Het essay kreeg als ondertitel Wat doe jij als het er op aankomt? Ja, beaamt ze: in zekere zin zou je De genocidefax kunnen zien als een vervolg op ’t Hooge Nest. “Dat is de vraag waar het uiteindelijk altijd op neerkomt: wat zou jíj doen in de oorlog? Bij haast elke lezing die ik over ’t Hooge Nest hield, kwam dat aan de orde. Ik verbaas me enorm over de stelligheid waarmee mensen over zichzelf denken te weten dat ze dan de juiste keuzes zouden maken. Ik heb een donkerder mensbeeld. Ik denk dat je er beter van kunt uitgaan dat jij níet degene bent die opstaat, en dat je je dus moet afvragen: hoe kan ik iemand worden die dat wél doet?”

Hoe zou je dat kunnen doen?

“Mensen als Lien en Janny Brilleslijper en Roméo Dallaire bewijzen dat het kan, maar er is helaas geen vast recept voor. De geschiedenis laat zien dat er wel dingen zijn waarop je alert moet zijn. Het wordt ten eerste lastig om je rug recht te houden als je te loyaal aan een bepaalde groep wordt. De toeslagenaffaire bij de Belastingdienst laat zien waartoe misplaatste loyaliteit aan het systeem kan leiden maar je ziet het ook binnen families, bijvoorbeeld in de ouder-kindrelatie. Kinderen zijn ongelooflijk loyaal aan hun ouders. Zelfs al zou een moeder haar kind met een hamer op zijn hoofd slaan, dan nog kruipt het terug naar haar, óók als het volwassen is en beter zou moeten weten. Het wordt vaak als positief gezien dat mensen tot aan de dood trouw zijn aan hun familie, maar dat hoeft echt niet zo te zijn. We laten misstanden bestaan omdat er altijd wel een reden is om er niks van te zeggen, al was het alleen maar omdat je niet buiten de groep wilt vallen.”

Waarin ben je veranderd?

“Voor de research die ik voor De genocidefax heb gedaan heb ik weer zoveel beelden bekeken van de slachtingen, van kinderen die in stukken werden gesneden… De wetenschap dat de mensheid in staat is tot dit soort gruwelen maakt voorgoed iets in je kapot. Daarnaast ben ik veranderd doordat ik onder ogen heb moeten zien dat ik veel minder autonoom ben in mijn gedrag dan ik dacht. Ik zie dat ik voor de lieve vrede best veel dingen gedachteloos doe en nog best gevoelig ben voor groepsdruk. Mijn man en ik hebben het hier veel over gehad, het afgelopen jaar. Wat leggen we onze kinderen bijvoorbeeld niet allemaal op omdat we ideeën van anderen hebben overgenomen over hoe het er hier in huis aan toe moet gaan? Broers en zussen moeten het altijd goed met elkaar kunnen vinden; we zitten samen aan tafel tijdens het avondeten, want een gezond gezin eet samen – het gaat maar door. Geen van die regeltjes heb ik zelf bedacht, maar ik houd me er wel aan. Waarom? Zijn we een uiteengevallen gezin als de kinderen voor de televisie eten?”
Lachend: “Het klinkt een beetje infantiel, dat hoor ik zelf ook, maar ik ben me door het schrijven van dit essay wel extra van dit soort dingen bewust geworden. Het gevaar van je leven leiden aan de hand van de verwachtingen van anderen is dat je jezelf kwijtraakt. Misschien zit mede daarom wel de helft van mijn generatie nu thuis met een burn-out. Als je het normaal gaat vinden om op vrijdagavond nog je werkmail te beantwoorden en op zondagochtend ook, en om op zondagmiddag langs te gaan bij je oude tante terwijl je haar een takkenwijf vindt – dan loop je op een dag vast. Je zult een balans moeten vinden tussen wat je wilt en wat je echt moet.”

Het voorwoord van de Boekenweek

De 86ste Boekenweek zou in maart plaatsvinden, maar werd vanwege corona verschoven. De Boekenweek vindt dit jaar plaats van 29 mei t/m 6 juni, het thema is: Tweestrijd. Hanna Bervoets schreef het Boekenweekgeschenk.

Tekst: Liddie Austin. Beeld: Jacqueline de Haas