Use it of lose it

Rust roest. Ledigheid is des duivels oorkussen. Stilstand is achteruitgang. Spreekwoorden met een grote kern van waarheid, zo bewijst de wetenschap keer op keer. Nederlandse hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder (1951) kan het niet genoeg benadrukken. “Als je stopt met jezelf uitdagen, begin je achteruit te gaan.”

Onze hersenen hebben het vermogen om zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden. Erik Scherder legt het vaak als volgt uit: “Je hersenen zijn als een spier: als je ze niet gebruikt, verslappen ze.” Daarom, zo stelt Scherder, en met hem vele andere wetenschappers, moet je je hersenen je leven lang blijven prikkelen. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie onderstreept het belang van een leven lang leren. In hun rapport Ageing and health benadrukken ze dat zowel mentale als fysieke activiteit bijdraagt aan een langer en gezonder leven. Ze noemen het ‘een essentieel onderdeel van succesvol ouder worden’. Door je hersenen te blijven uitdagen, worden er nieuwe verbindingen gelegd. Dit vermogen van het brein heet neuroplasticiteit, een fenomeen dat nog niet eens zo lang geleden werd ontdekt. Waar vroeger werd gedacht dat het brein vanaf een bepaalde leeftijd is uitontwikkeld, weten we nu dat hersenen zich kunnen blijven aanpassen aan nieuwe situaties, zelfs op hoge leeftijd. Hierin schuilt tegelijkertijd een gevaar, want hersenen ­ passen zich óók aan passiviteit aan. Als je niets nieuws doet, leert je brein in feite om inactief te zijn.Neurobioloog Dick Swaab, onder meer bekend van zijn boek Wij zijn ons brein, is hierover helder. “Je omgeving heeft op elke leeftijd invloed op je hersenen,” zegt hij in een interview met de Volkskrant. “Als je jezelf niet prikkelt, worden de verbindingen in je hersenen minder actief en verlies je vaardigheden.” Zijn boodschap is simpel: “Stilstand is achteruitgang. Punt.”

Leren van verre voorouders

Het idee dat stilstand achteruitgang is, is dan weer niet zo nieuw als de kennis over neuroplasticiteit. Sterker nog: onze verre voorouders leefden al volgens dit principe. Niet op basis van wetenschappelijke inzichten maar uit pure noodzaak. In de prehistorie was voortdurende ontwikkeling noodzaak om te kunnen overleven. Nieuwe vaardigheden aanleren, zoals gereedschappen maken, nieuwe jachttechnieken leren of eetbare planten ­ ontdekken, was essentieel. Als nomaden moesten onze voorouders zich keer op keer aanpassen aan een veranderende ­ omgeving. Kennis werd vaak generatie op generatie doorgegeven, maar individuen moesten zelf ook constant leren door observatie, experimenteren en vallen en opstaan. Wie bleef hangen in oude gewoonten, liep het risico zichzelf en zijn groep in gevaar te brengen. De – gedwongen – levensstijl van onze verre voorouders biedt waardevolle inzichten voor de moderne mens. Waar zij constant werden uitgedaagd door hun ­ omgeving, moeten wij – omgeven door ­ comfort en gemak – die ­ uitdagingen nu vaak bewust opzoeken.

Bewegen is overleven

Het brein beschouwt overleving als de hoogste prioriteit. Hoewel onze hersenen slechts twee procent van ons lichaamsgewicht uitmaken, verbruiken ze maar liefst 25 procent van de energie die we dagelijks nodig hebben. Om energie te besparen, worden ­ onnodigeverbindingen in het brein ‘afgebroken’, wat het brein efficiënter maakt, maar ook minder flexibel. Om ons brein veerkrachtig te houden, moeten we het dus aan het werk ­ zetten. Er zijn drie manieren om onze hersenen te prikkelen en daarmee de verbindingen in ons brein te herstellen en te behouden: door lichamelijk actief te blijven, door sociale verbindingen aan te gaan en door iets nieuws te leren.

Onze voorouders wisten het al: bewegen is overleven. Jagers en verzamelaars legden dagelijks grote afstanden af op zoek naar voedsel. Deze fysieke inspanning hield niet alleen hun lichaam in topconditie, maar had ook invloed op hun hersenen. Als een jager op pad ging, moest hij niet alleen lopen of rennen, maar ook opletten of er gevaar ­ dreigde en waar hij z’n voeten zette, strategieën bedenken en nieuwe routes verkennen. De Amerikaanse paleoantropoloog Daniel Lieberman betoogt dat ons lichaam en brein geëvolueerd zijn door constant in beweging te zijn: “Ons brein werkt beter als we actief zijn, omdat beweging in onze evolutie altijd gekoppeld was aan uitdagingen en leren.”

André Aleman, hoogleraar cognitieve neuropsychiatrie en auteur van het boek Het senioren­ brein beaamt dat: “Beweging stimuleert de aanmaak van stoffen in je hersenen die nodig zijn voor leren en geheu- gen.” Zelfs een dagelijkse wandeling kan daarin al het verschil maken. Maar beter nog: dans, fiets of neem de trap om lichaam én hoofd in vorm te houden.

Voedsel voor zenuwcellen

Waarom bewegen zo goed werkt? Uit onderzoek blijkt dat door fysieke activiteit de door­ bloeding van de hersenen verbetert, zelfs nieuwe bloedvaatjes worden aangemaakt en daarmee de ­ toevoer van zuurstof en voedingsstoffen naar de neuronen verbetert. Bovendien verhoogt beweging het niveau van BDNF (brain-derived neurotrophic factor), een eiwit dat zorgt voor de bescherming en het herstel van neuronen. Neuronen zijn zenuwcellen die verantwoordelijk zijn voor het ontvangen, verwerken en doorgeven van informatie. Ze vormen de bouwstenen van de hersenen, het ruggenmerg en het perifere zenuwstelsel. Neuronen zijn essentieel voor vrijwel alle functies in het lichaam, van beweging en ademhaling tot denken en emoties voelen. Als de toevoervan voedingsstoffen optimaal is, kunnen neuronen effectief communiceren, informatie……

Zin in meer?

Het vervolg van dit verhaal lees je in Zin Magazine nr. 2. Nog tot 5 februari verkrijgbaar in de winkel, of bestel ‘m hier online.

De beste artikelen in je mailbox? Meld je aan voor de nieuwsbrief

T E K S T : M A R G R E E T B O T T E R | B E E L D : G E T T Y I M A G E S