Vierenhalf jaar schreef hij eraan. Thom Hoffman (1957), acteur, fotograaf, documentairemaker én jarenlang onderzoeker op het gebied van Nederlands-Indië, leverde een bijzonder omvangrijk en verrassend persoonlijk boek af: Indië, betovering en desillusie. Compleet wil hij zijn project niet noemen. ‘Volledigheid bestaat niet als het om dit grote onderwerp gaat.’

Decennialang ben je bezig geweest met dit schitterende werk. Waar en hoe is het ooit begonnen? Waarom moest dit boek er komen?

“Vanaf mijn jeugd ben ik bezig met het raadsel Nederlands-Indië. Dat heeft met verschillende dingen te maken. Ten eerste: mijn familie komt er vandaan; er waren bij mijn grootouders allemaal sfeervolle sporen in huis, van hun leven op het verre en met enorme oerwouden begroeide Sumatra. Wajangpoppen, beschilderde vaasjes en gordijnen van ikat – dat is prachtig donkerblauw geweven textiel met dierenfiguren. Verder waren er in mijn jeugd televisieseries zoals De Stille Kracht. Met absolute topacteurs en een heel mysterieuze, broeierige atmosfeer. Daarna hoorde en las ik over oorlogssituaties en politieke schandalen meer in de moderne tijd.

Er kwamen documentaires op de televisie die een heel ander verhaal vertelden dan ik ooit voor mogelijk hield. Wat had het een met het ander te maken? Hoe veel, of beter: hoe weinig had ik erover geleerd op de middelbare school? Ik ben in 1983 begonnen met een reis naar Indonesië, en daarop volgde een televisieserie waar ik nu eens niet naar kéék maar waarin ik als acteur meespeelde, getiteld In naam der Koningin. Die had als onderwerp de Atjeh-oorlog. En zo begon ik steeds meer boeken te lezen en te verzamelen. Tot slot gaf ik in 2009 en 2015 les aan twee universiteiten over Nederlands-Indië, en puilde mijn studeerkamer uit van de boeken met bijzondere verhalen. Die moésten doorverteld worden, vond ik. Nou, daar ben ik toen maar aan begonnen. Dat was in 2018.”

Hoe ben je die dertig jaar in hemelsnaam te werk gegaan? Getuige de omvang van het boek: wilde je volledig zijn?

“Om eerlijk antwoord te geven: volledigheid bestaat niet als het om dit grote onderwerp gaat. Indonesië omvat 16.000 eilanden, en de Nederlandse geschiedenis daar 350 jaar. Ik volgde mijn intuïtie en keek vooral naar onbekende verrassende verhalen die ik nog niet ergens anders had gelezen. Of bekende verhalen waarvoor ik een nieuwe invalshoek vond. Zoals De Stille Kracht van Louis Couperus. Er zijn zoveel mooie schrijvers, ook Indonesisch, dat ik een ruime keuze had, en caleidoscopisch een boek heb samengesteld, samengevoegd met eigen reisindrukken en bezoekjes aan bijzondere archieven. Zo vertel ik op verrassende persoonlijke manier de geschiedenis.”

Nederlands-Indië was het land van je grootouders, het land waar je als jongen van droomde. Hoe ver staan jouw jongensdromen af van het werkelijke Nederlands-Indië?

“Er zijn twee manieren om naar de werkelijkheid te kijken: optimistisch en realistisch. Over Indië werd decennialang heel rooskleurig geschreven, er is in het collectieve geheugen een verhaal blijven hangen dat op een of andere manier niet klopte met de werkelijkheid. Ik zou zeggen dat we die geschiedenis beter kunnen leren kennen door het te zien als het nu: klimaatcrisis, stikstofdebat en Oekraïne. Maar er is óók voetbal, en festivalbezoek. Mensen worden verliefd, krijgen kinderen. De werkelijkheid is een gekke mix. Dat was toen ook zo. Zo gedifferentieerd heb ik leren kijken op basis van mijn bronnen, die heel verschillend waren, kleurrijk. Indië is voor mij een venster geworden op de geschiedenis van de wereld na 1600, en dus ook… van Nederland.”

‘Die verhalen moésten doorverteld worden. Nou, daar ben ik toen maar aan begonnen’

Hoe heb je de feiten – de geschiedschrijving – en je persoonlijke zoektocht samen weten te brengen?

“Dat is een goeie vraag. Feiten en ‘persoonlijk’ zijn niet per se gescheiden. Persoonlijk zijn mijn gevoelens bij de feiten die ik tegenkwam: bewondering, verbazing, schaamte, soms verbijstering. Alle fragmenten die ik uit boeken of films haalde – ik bespreek ook films en documentaires, zijn ook weer persoonlijke impressies van feitelijke gebeurtenissen. Mensen die hun gevoelens uitspreken, heel herkenbare gevoelens, vanaf het jaar 1600 tot 1949. Van de VOC tot de Onafhankelijkheid van Indonesië. Hoe ging dat? Hoe dachten en voelden de mensen, Nederlands én Indonesisch… Het boek is daarmee een boeiende mentaliteitsgeschiedenis.”

Je was op zoek naar de waarheid achter de voormalige Nederlandse kolonie. Heb je die gevonden? En hoe zou jij die samenvatten?

“Iets dieper, ónder ons dagelijks leven, liggen de economieën en strategieën van staten. Geopolitieke ontwikkelingen. Handel. Macht. De staatkunde is het fundament waarop het dagelijks leven is gebouwd. En in het geval van een kolonie, helemaal aan het andere kant van de wereld, is dat van extra betekenis. Een kolonie is een politiek idee, een concept, van het ene land, Nederland in dit geval, dat het andere, de Indische archipel, denkt te kunnen bezitten. In essentie is dat een onrechtvaardig concept. Helemaal als er steeds militairen aan te pas moeten komen. Ik eindig dus met veel bewondering voor de Indonesiërs die ons zeer terecht in 1949 de deur hebben gewezen. En een belangrijke rol daarin spelen fantastische schrijvers en denkers vanaf 1900. Zoals de jonge prinses Kartini, echt een heldin, met een heel fijn pennetje. Zij schreef Door duisternis tot licht, een invloedrijk brievenboek.”

Je was gasthoogleraar Geschiedenis van Nederlands-Indië en maakte in 2019 een fotoboek en -tentoonstelling over het onderwerp. Kunnen we na dit boek nog meer van jou over Nederlands-Indië verwachten?

“Ik ga nu na vierenhalf jaar schrijven eens flink uitrusten. Daarna komt er een toneelstuk over Beethoven dat ik ga schrijven én spelen, samen met het fantastische Storioni Trio. En daarna… wie weet weer een boek? Over Indië?” (lacht)

Win met Zin

We mogen 3 boeken weggeven van Thom. Kans maken? Deel in de comments waarom jij dit boek lezen. 08-11 – Deze winactie is afgelopen. De winnaars hebben per mail bericht gekregen.

Over het boek

Onder een imposante tijgerkop droomde Thom Hoffman als 13-jarige over Nederlands-Indië, het land van zijn grootouders. Oma en opa overleden kort na elkaar. Hoe was hun leven in Indië geweest? Omdat Thom zijn lievelingsoma geen vragen meer kon stellen, ging hij op zoek naar antwoorden.

Geraakt door Couperus, Multatuli, Kousbroek en andere schrijvers, en door films en documentaires, maakte Hoffman de afgelopen dertig jaar een persoonlijke reis. Hij begon met het verzamelen van boeken over Nederlands-Indië en hoe meer hij las, hoe duidelijker de contouren zich aftekenden van de kolonie onder Nederlands gezag, van de VOC tot aan de soevereiniteitsoverdracht in 1949. Een geschiedenis die ver uitstijgt boven familieverledens. Indië als decor voor betovering, mysterie en schandaal, maar ook het strijdtoneel voor opvattingen over verandering. Indië, betovering en desillusie is een boeiende en persoonlijke zoektocht naar de waarheid achter deze voormalige Nederlandse kolonie.

(Indië, betovering en desillusie, Meulenhoff, € 29,99)

De schrijver

Thom Hoffman (1957) is acteur, fotograaf en documentairemaker. Hij is bekend van films als Zwartboek, Zoeken naar Eileen en De avonden. Voor zijn rollen won hij prijzen in binnen- en buitenland. Op tv was hij te zien in hitseries als Het wassende water, De Co-Assistent, Klem 3 en Dokter Tinus waarvoor hij in 2016 de Televizier Zilveren Ster ontving. Hoffman maakte ook documentaires, bijvoorbeeld over Hollywood-rebel Dennis Hopper (2002), en fotografeerde meer dan twintig jaar voor War Child, NRC Handelsblad, Volkskrant Magazine en het Volkenkundig Museum Leiden. In 2003 verscheen een fotoboek met door hem gemaakte portretten en reisfoto’s. Vanaf 1995 legde Hoffman een grote verzameling boeken aan over Nederlands-Indië waar zijn grootmoeder en vader zijn geboren. In 2009 en 2015 was hij gasthoogleraar aan de Universiteit van Tilburg en de TU Delft, met Nederlands-Indië als onderzoeksgebied. Deze research vormde de basis voor de tentoonstelling Dossier Indië in het Wereldmuseum Rotterdam en het fotoboek Een verborgen geschiedenis, anders kijken naar Nederlands-Indië, dat in 2020 werd gekozen tot geschiedenisboek van het jaar.